ದಕ್ಷಿಣಾಮೂರ್ತಿಯು ಪರಮೇಶ್ವರನ ಲೀಲಾ ವಿಭೂತಿಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದು. ವೀಣಾ ಸಾಂಬ ಯೋಗ ಸಂಹಾರ ಶಕ್ತಿ ಜ್ಞಾನ ಅನುಷ್ಠಾನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನ ವಿದ್ಯಾ ವಟಮೂಲ ಎಂಬ ಹತ್ತು ವಿಧ ಶಿವಮೂರ್ತಿಗಳಲ್ಲಿ ಕೊನೆಯದೇ ಇದು. ದಕ್ಷಿಣಾ ಎಂದರೆ ಬುದ್ಧಿ. ಆ ಬುದ್ಧಿಯಜ್ಞಾನದ ಕಡೆಗೆ ಅಭಿಮುಖನಾಗಿರುವುದರಿಂದ ಈ ಹೆಸರು. ಮೂರ್ತಿ ದಕ್ಷಿಣಾಭಿಮುಖವಾಗಿ ಇರುವುದರಿಂದ ಈ ಹೆಸರು ಎಂದು ಕೆಲವರ ಅಭಿಪ್ರಾಯ
ದಕ್ಷಿಣಾಮೂರ್ತಿಯು ದೈವಿಕ ಜ್ಞಾನವನ್ನು ಜಗತ್ತಿಗೆ ರವಾನಿಸುವ ಸರ್ವೋಚ್ಚ ಶಿಕ್ಷಕನಾಗಿ ಶಿವನ ಒಂದು ಅಂಶವಾಗಿದೆ. ಅವರನ್ನು ಆದಿಗುರು ಮೊದಲ ಗುರು ಎಂದು ಕರೆಯಲಾಗುತ್ತದೆ. ಶ್ರೀ ದಕ್ಷಿಣಾಮೂರ್ತಿಯ ಬಗ್ಗೆ ಇಲ್ಲಿ ಓದಿ ಅವರಿಗೆ ದಕ್ಷಿಣಾಮೂರ್ತಿ ಎಂದು ಏಕೆ ಹೆಸರಿಸಲಾಯಿತು ಎಂಬುದರ ಕುರಿತು ನನಗೆ ಯಾವುದೇ ನಿರ್ದಿಷ್ಟ ಮಾಹಿತಿ ಸಿಗಲಿಲ್ಲ. ಆದರೆ ಅವರ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕ ರೂಪವು ತುಂಬಾ ಸುಂದರವಾಗಿದೆ.
ದಕ್ಷಿಣಾಮೂರ್ತಿ ಎಂಬುದು ಹಿಂದೂ ದೇವರು ಶಿವನ ಎಲ್ಲಾ ರೀತಿಯ ಜ್ಞಾನದ ಗುರು ಮತ್ತು ಶಿಕ್ಷಕ . ಪರಮಗುರುವಿಗೆ ಸಂವಹನಗೊಂಡ ಭಗವಾನ್ ಪರಮಶಿವನ ಈ ಅಂಶವು ಸರ್ವೋಚ್ಚ ಅಥವಾ ಅಂತಿಮ ಅರಿವು, ತಿಳುವಳಿಕೆ ಮತ್ತು ಜ್ಞಾನ . ಅದೇ ಜ್ಞಾನವೇ ಅವನ ವ್ಯಕ್ತಿತ್ವವಾಗಿದೆ. ಈ ರೂಪವು ಶಿವನನ್ನು ಯೋಗ, ಸಂಗೀತ ಮತ್ತು ಬುದ್ಧಿವಂತಿಕೆಯ ಶಿಕ್ಷಕನಾಗಿ ಪ್ರತಿನಿಧಿಸುತ್ತದೆ ಮತ್ತು ಶಾಸ್ತ್ರಗಳ ಮೇಲೆ ನಿರೂಪಣೆಯನ್ನು ನೀಡುತ್ತದೆ.ಅವನನ್ನು ಬುದ್ಧಿಮತ್ತೆಯ ದೇವರು, ಸಂಪೂರ್ಣ ಮತ್ತು ಲಾಭದಾಯಕ ಧ್ಯಾನ ಎಂದು ಪೂಜಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಧರ್ಮಗ್ರಂಥಗಳ ಪ್ರಕಾರ, ಒಬ್ಬ ವ್ಯಕ್ತಿಗೆ ಪರಮಗುರು ಇಲ್ಲದಿದ್ದರೆ , ಅವರು ತಮ್ಮ ಗುರು ಎಂದು ದಕ್ಷಿಣಾಮೂರ್ತಿಯನ್ನು ಭಗವಂತ ಎಂದು ಪರಿಗಣಿಸಿ ಪೂಜಿಸಬಹುದು. ಅಂತಿಮವಾಗಿ ಅವರು ಯೋಗ್ಯರಾಗಿದ್ದರೆ ಮಾನವ ಸ್ವ – ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರದ ಗುರುಗಳಿಂದ ಆಶೀರ್ವದಿಸಲ್ಪಡುತ್ತಾರೆ.
ಬ್ರಹ್ಮನ ಮಾನಸ ಪುತ್ರರಾದ ಸನಕ,ಸನಂದನ, ಸನಾತನ ಹಾಗೂ ಸನತ್ಸುಜಾತರು ಜ್ಞಾನಾರ್ಜನೆಯ ಗುರಿಯನ್ನು ಅರಸಿ ತಮ್ಮ ಚಿಕ್ಕ ವಯಸ್ಸಿನಲ್ಲೇ ಗುರುವನ್ನು ಹುಡುಕಿಕೊಂಡು ಹೊರಟರು. ಈ ಹುಡುಕಾಟವು ಅನೇಕ ಕಾಲ ಮುಂದುವರೆದರೂ ಅವರಿಗೆ ಸೂಕ್ತ ಗುರು ದೊರಕಲಿಲ್ಲ. ಅವರು ಗುರುವನ್ನು ಹುಡುಕುವ ಹೊತ್ತಿಗೆ ಅವರೆಲ್ಲರೂ ಮುದುಕರಾಗಿದ್ದರು. ಕಟ್ಟಕಡೆಗೆ ಅವರುಗಳು ಕೈಲಾಸ ಪರ್ವತವನ್ನು ತಲುಪಿ ಶಿವನನ್ನು ಸಂಧಿಸಿದರು. ಶಿವನಾದರೋ ತರುಣನಂತೆ ಅವರಿಗೆ ಕಂಡನು. ಶಿವನು ಆಲದ ಮರದ ಬುಡದಲ್ಲಿ ಕುಳಿತು ವಯಸ್ಸಾದ ಶಿಷ್ಯರನ್ನು ತನ್ನ ಮುಂದೆ ಕೂರಿಸಿಕೊಂಡು ಮೌನದ ಮೂಲಕ ಅವರುಗಳಿಗೆ ಜ್ಞಾನವನ್ನು ಬೋಧಿಸಿದನು. ಇದು ಕೇವಲ ಸಾಂಕೇತಿಕ. ಈ ನಾಲ್ಕು ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿಗಳು ಬೇರೆ ಯಾರೂ ಅಲ್ಲ. ಅವರುಗಳು ನಾಲ್ಕು ವೇದಗಳು. ಹಾಗಾಗಿ ವೇದಗಳು ಅಪೌರುಷೇಯ. ಅವುಗಳನ್ನು ಸೃಷ್ಟಿಸಿದವನೇ ಭಗವಂತ.
ಈ ದೇವತೆಯನ್ನು ಪ್ರಾರ್ಥಿಸುವುದು ರೂಢಿಯಲ್ಲಿದೆ ದಕ್ಷಿಣಾಮೂರ್ತಿ ವಿದ್ಯೆಗೆ ಅಧಿಷ್ಠಾತ್ಮ ದೇವತೆ ಎಂದು ಉಪನಿಷತ್ತು ಮತ್ತು ಸ್ತೋತ್ರಗಳಿಂದ ತಿಳಿದು ಬರುತ್ತದೆ . ವ್ಯಾವಹಾರಿಕ ರೂಪದ ಉಪದೇಶ ಮಿಥೈಯಾದ ಕಾರಣ ಜ್ಞಾನ ( ಬ್ರಹ್ಮ ) ಮೂರ್ತಿಯಾದ ಈ ದೇವತೆ ಮುಖದಿಂದ ಯಾವ ಉಪದೇಶವನ್ನೂ ಮಾಡುವುದಿಲ್ಲ ಆದಕಾರಣ ಈ ಮೂರ್ತಿಯ ಗುರುರೂಪವಾದ ಉಪದೇಶ ಮೌನವಷ್ಟೇ . ಶಿಷ್ಯರು ಈ ಮುದ್ರೆಯಿಂದಲೇ ಸಂಶಯಮುಕ್ತರಾಗಿ ಜ್ಞಾನಿಗಳಾಗುತ್ತಾರೆ . ಇತರ ದೇವತೆಗಳಿಗೆ ಪುರಾಣಪ್ರಸಿದ್ಧಿ ಇರುವಂತೆ ಈ ದೇವತೆಯ ವಿಚಾರ ಪುರಾಣಗಳಲ್ಲಿ ಅಧಿಕವಾಗಿ ಕಂಡುಬರುವುದಿಲ್ಲ . ಮಂತ್ರಶಾಸ್ತ್ರಕ್ಕೆ ಸಂಬಂಧಪಟ್ಟ ಉಪಾಸನಾದಿ ವಿಭಾಗದಲ್ಲಿ ಈ ದೇವತೆಯ ವಿಚಾರವಿದೆ . ಜ್ಞಾನವನ್ನು ಬಯಸುವವರು ಈ ದೇವತೆಯನ್ನು ಉಪಾಸನೆ ಮಾಡುತ್ತಾರೆ.
ಅನೇಕ ಮರಗಳ ನೆರಳುಗಳಿಂದ ಬಿಸಿಲಿಲ್ಲದೆ ತಂಪಾದ ಗಿರಿತೊರೆಗಳಿಂದ ಕೂಡಿರುವ ಲತಾಪುಷ್ಪ ಸಮೃದ್ಧವಾದ ದುಂಬಿಗಳ ಝೇಂಕಾರ ನವಿಲುಗಳ ನರ್ತನ ಕೋಗಿಲೆಗಳ ಇಂಪಾದಧ್ವನಿ , ಹಾವು – ಮುಂಗುಸಿ , ಹಸು ಹುಲಿ ಮೊದಲಾದ ವೈರ ಪ್ರಾಣಿಗಳೂ ತಮ್ಮ ವೈರವನ್ನು ಮರೆತು ವಿಹರಿಸುತ್ತಿರುವ ಶುಕನೇ ಮೊದಲಾದ ಮುನಿಗಳು ಮತ್ತು ಇಂದ್ರಾದಿ ದೇವತೆಗಳಿಂದ ಸೇವಿತರಾದ ಸಿದ್ಧ ಕಿನ್ನರರ ವಾಸಸ್ಥಳವಾದ ಮೇರುಪರ್ವತ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿ ಗರುಡ ಶಿಲೆಯ ಎಲೆಗಳು ಪದ್ಮರಾಗದ ಹಣ್ಣುಗಳು ನವರತ್ನದ ಬಿಳಿಲುಗಳು ಹಾಗೂ ಸುಗಂಧವನ್ನು ಬೀರುವ ಹೂಗಳಿಂದ ಕೂಡಿದ ಎತ್ತರವಾದ ಒಂದು ಆಲದ ಮರವಿದೆ. ಆ ಮರದ ಕೆಳಗೆ ರತ್ನಸಿಂಹಾಸನದ ಮೇಲೆ ಶರತ್ಕಾಲದ ಚಂದ್ರಕಾಂತಿಯನ್ನು ಬೀರುವ ಮುಖದಿಂದ ಕೂಡಿದ ದಕ್ಷಿಣಾಮೂರ್ತಿ ಮಂಡಿಸಿದ್ದಾನೆ. ಮುನಿಗಳ ಗುಂಪು ಈತನನ್ನು ಯಾವಾಗಲೂ ಸ್ತುತಿಸುತ್ತಿದ್ದಾರೆ. ಈ ಸ್ವರೂಪದಿಂದ ಜಗತ್ತಿಗೇ ಮೊದಲಿಗನಾದ ದಕ್ಷಿಣಾಮೂರ್ತಿಯನ್ನು ಸ್ಮರಿಸಬೇಕು ಎಂದು ಶಾರದಾತಿಲಕದಲ್ಲಿ ಹೇಳಿದೆ.
ಧನು, ಮೀನ ಈ ಎರಡೂ ರಾಶಿಯವರನ್ನು ಆಳುವ ಗ್ರಹನೆಂದರೆ ಗುರು. ಗುರುವಿಗೆ ತಕ್ಕ ದೇವತೆಯೆಂದರೆ ಶ್ರೀ ದಕ್ಷಿಣಾಮೂರ್ತಿ. ದಕ್ಷಿಣಾಮೂರ್ತಿಯೂ ಕೂಡ ಶ್ರೀ ಶಿವ ದೇವರ ಒಂದು ಅವತಾರವೇ ಆಗಿದ್ದಾನೆ . ಈತನು ಬಹಳ ಪ್ರಭಾವಶಾಲಿಯಾದ ದೇವತೆಯಾಗಿದ್ದು, ನಿರ್ದಿಷ್ಟ ಪೂಜೆ ಮಂತ್ರಗಳಿಂದ ಅರ್ಚಿಸಿದರೆ ಈತನನ್ನು ಒಲಿಸಿಕೊಳ್ಳುವುದು ಏನೂ ಕಷ್ಟವಲ್ಲ. ದುಷ್ಟ ಶಕ್ತಿಗಳ ಭಯದಿಂದ ಅವರ ಕುಟುಂಬವನ್ನು ಈತನು ಕಣ್ಣಲ್ಲಿ ಕಣ್ಣಿಟ್ಟು ಕಾಪಾಡುತ್ತಾನೆ .